من احسن الی الناس، استدام منهم المحبت ...

کسی که به مردم نیکی کند، دائما از محبت آنان بهره‌مند می‌شود.    امام علی(ع)

مقدمه:

مددکاری اجتماعی، فعالیت ویژه‌ای است که برخی موسسات رفاه اجتماعی آنرا به مراجعین خود ارئه می‌دهند.

از دیدگاه مددکاری اجتماعی، ریشه‌ی مشکلات انسانها نه تنها در عوامل فردی و خانوادگی آنها، بلکه می‌تواند در عوامل اجتماعی و در تعامل بین این افراد و محیط اجتماعی‌شان باشد.

مددکاران اجتماعی از طریق وارد شدن به زندگی مددجو به طور مستقیم رفتارها و ارتباطات مددجو و خانواده او را مشاهده و مورد بررسی قرار می‌دهد و به تشخیص و ارزیابی مشکل می‌پردازد. و در صورتی که لازم باشد تغییر در محیط خانوادگی و اجتماعی مددجو به‌وجود می‌آورد.

امروزه علیرغم ایجاد تغییرات عمیق فرهنگی و تغییر در شیوه‌های زندگی بسیاری از افراد در رویارویی با مسائل زندگی فاقد توانایی‌های لازم و اساسی هستند و همین امر آنان را در مواجهه با مسائل و مشکلات زندگی روزمره آسیب‌پذیر کرده‌است. همه‌ی ما در زندگی با چالشها و مشکلاتی مواجه می‌شویم و هر کس به شیوه‌ی خاص خود به مسائل پاسخ می‌دهد. علم مددکاری اجتماعی در این زمینه به کمک بشریت آمده و از طریق دانش و مهارت اصولی و  قابل فراگیری، با حمایت مددکاران اجتماعی که از این دانش بهره گرفته اند جهت حل تعارضات و چالشهای زندگی و پیشگیری از آسیب های اجتماعی نظیر اعتیاد، طلاق، همسر آزاری و کودک آزاری و.... که منجر به عقب ماندگی فرهنگی و اقتصادی دولت‌ها خواهد شد در جهت نجات بشریت گام برداشته است.

 

تاریخچه‌ی مددکاری اجتماعی

دستگیری از نیازمندان و افراد بی‌سرپرست از زمان خلقت انسان تا کنون مرسوم بوده‌است. مطالعه در مذاهب قبل از تاریخ نشان می‌دهد که  توجه  به سلامت و رفاه مردم در گذشته نیز مدنظر بوده است. در دین اسلام، نیکوکار دارایی خود را در راه دوستی خدا به خویشاوندان، یتیمان، فقرا، رهگذران و سائلان می بخشد. حفظ حرمت و شخصیت افرادی که از نیکوکاری و خدمت دیگران برخوردار می شوند در دین اسلام لازم شمرده شده‌است.

با تصویب «قانون فقرای الیزابت» در انگلستان در سال 1601، حمایت از افراد نیازمند جنبه‌ی قانونی گرفت و سپس در سایر کشورها قوانین مشابهی تصویب شد. در ایران  آموزش مددکاران اجتماعی متخصص با ایجاد آموزشگاه های عالی خدمات اجتماعی از سال 1337  در تهران آغاز شد.

 

مفاهیم اساسی در مددکاری اجتماعی

 

مددکار اجتماعی :

به فردی اطلاق می شود که با بهره گیری از مهارتها وتعالیم حرفه ای همچنین منابع موجود در جامعه تلاش می کند استقلال و تعادل گروهی و اجتماعی افراد یا مددجویان را فراهم و مشکل آنها را حل کند. گاهی جهت توصیف این حرفه از واژه‌ی مهندس اجتماعی استفاده می‌شود که محدوده‌ی وسیعی را در بر می گیرد.

 

مددکار فردی :

مددکار فردی، شامل شخص و خانواده او می شود که در شرایط نامناسبی قرار گرفته اند و بدون دخالت سازمان ویا در میان سازمان، موسسه یا فرد حرفه ای یعنی مددکار اجتماعی قادر به حل و فصل مشکل خود نیست.

 

تعریف مشکل:

به معنی علت و مجموعه ای از علل شرایط و موقعیتی است که موجب ضعف وتقلیل توانایی وکارآیی در روند کاری فعالیت ها و زندگی اجتماعی افراد در جامعه می گردد.

 

آسیب اجتماعی:

آسیب اجتماعی به هر نوع عمل فردی یا جمعی اطلاق می شود که در چارچوب اصول اخلاقی و قواعد عام عمل جمعی رسمی و غیررسمی جامعه‌ی محل فعالیت کنشگران قرار نمی گیرد و در نتیجه با منع قانونی یا قبح اخلاقی و اجتماعی روبه رو می شود.

 

گروههای آسیب پذیر(گروههای هدف در مددکاری اجتماعی):

گروههای آسیب پذیر، شامل نوجوانان، کودکان، معلولین جسمی، نابینایان، معلولین ذهنی مثل تربیت‌پذیری پناهگاهی، معلولین اجتماعی مثل بزهکاری، معتادین، فقرا، متکدیان، زندانیان، و زنان ویژه. بیماران جسمی و صعب العلاج مانند افراد دارای سرطان و ایدز، خانواده های بی‌سرپرست، جنگ زده، سیل زدگان، حاشیه‌نشینان شهرک‌های بزرگ و محل‌های فقیر نشین، می شود.

 

ابزارها، روشها و وسایل برای شناخت مددجود و مشکل:

این ابزارها و وسایل اختصاص به حرفه مددکاری اجتماعی ندارد و در تحقیقات اجتماعی توسط پژوهشگران، معاینات بالینی توسط پزشکان و روانشناسان و خدمات مشاوره ای مشاوران و حتی بررسی های جامعه شناختی و مردم‌شناسی و سایر علوم اجتماعی و انسانی مورد استفاده قرار می گیرد ولی در مددکاری اجتماعی، به بعضی از موارد دقت و تاکید بیشتری لازم است. روش های شناسایی و درک شرایط و موقعیت مددجود و کشف مشکل و علل بروز و ظهور آنها را درچهار موضوع می‌توان بررسی کرد:

- 1مشاهده (دیده ها) 2- مصاحبه (شنیده ها وگفته ها) 3- مطالعه (یافته ها) 4- مکاشفه (پرداخت‌ها، تجزیه وتحلیل ها، ارزیابی ها و استنتاج‌ها).   

 

مددکاری اجتماعی:

میان رشته ها و حرفه هایی که در حوزه‌ی علوم اجتماعی و انسانی قرار دارند، به دلیل پرداختن به انسان به عنوان موضوع اصلی، ارتباط وجود دارد. از جمله‌ی این حرفه ها و رشته ها مددکاری اجتماعی است. آنچه امروزه تحت عنوان مددکاری اجتماعی در جهان مطرح می شود، عبارت است از: «فعالیت ویژه ای که برخی موسسات رفاه اجتماعی آن را بر مراجعان خود عرضه می کنند، یعنی به آنها یاری می‌رسانند تا با مشکلاتی که در انجام کار و وظایف اجتماعی خود رو به رو می شوند، با کارایی بیشتر مقابله کنند.»   

به بیان دیگر، «مددکاری اجتماعی، خدمتی حرفه ای است که بر پایه‌ی دانش و مهارتهای خاص قرار گرفته است. هدف آن، کمک به افراد، گروهها ویا جامعه است تا بتوانند استقلال شخصی، اجتماعی ورضایت خاطر فردی واجتماعی به دست آورند.»

در حرفه‌ی مددکاری اجتماعی، بر اساس تمرکز توجه و فعالیت مددکار بر روی فرد، خانواده، گروه یا جامعه و مبتنی بر اینکه پاسخگوی مشکلات کدام یک از آنها باشد، روشهایی وجود دارد و به این ترتیب روشهای مددکاری از سه روش اصلی یا فعالیتهای  اساسی و دو روش فرعی و یک روش که هم می تواند بنابر موقعیت و شرایط و میدان کار و حیطه‌ی عمل مددکاران در هر کشور اصلی یا فرعی به حساب آید، تشکیل می شود. این روش‌ها  عبارتند از:

الف) روشهای اصلی:

 -1مددکاری فردی یا کار با فرد «خدمات حرفه‌ای را به فرد دارای مشکل و خانواده او ارائه می‌کند.»

  -2مددکاری گروهی یا کار گروهی، «خدمات حرفه ای را از طریق گروههای دارای مشکل و با استفاده از خاصیت گروه به اعضای گروه ارائه می‌کند.»

-3 مددکاری جامعه ای یا کار با جامعه، «خدمات حرفه ای را به افراد یک جامعه با محدوده ای مشخص و از طریق گروههای درون آن جامعه، با استفاده از فنون برنامه‌ریزی واجرای طرح های توسعه و ارزشیابی خدمات عام‌المنفعه ارائه می‌کند.»

ب) روشهای فرعی:

 - 1مدیریت در موسسات خدمات اجتماعی «خدمات حرفه ای خود را با سرپرستی و اداره‌ی موسسات خدمات اجتماعی و به‌طور مستقیم در اختیار نیازمندان قرار می‌دهد.»

  -2 تحقیقات رفاه اجتماعی « خدمات حرفه‌ای خود را بر استفاده در طرح های اجرایی خدمات اجتماعی از طریق تهیه و اجرای طرح های تحقیقاتی ارائه می دهد .»

 -3اقدامات اجتماعی «خدمات حرفه ای را با استفاده از قوانین و امکانات موجود و یا از طریق گذراندن قوانین جدید و ایجاد امکانات به طبقات نیازمند و کل جامعه ارائه می کند»

ضمنا، غالبا خدمات مددکاری در مناطق سیل زده، زلزله زده، جنگزده و مناطق و محل هایی که برخی از بیماریهای واگیر دار مثل وبا شیوع پیدا کرده است و یا خدمت در شهرک جذامیان را نیز جزو روش اقدام اجتماعی می دانند.

ج) روشی که گاه در شمار فعالیتهای اصلی و اساسی و گاهی نیز جزء روشهای فرعی محسوب می شود و عبارت از اقدام اجتماعی در مددکاری اجتماعی:

برای تشریح روشها، عوامل عمده در جریان مددکاری برای هر روش بیان می شود تا از این طریق شناختی از آنها فراهم شود. این عوامل عبارتند از:  

-1 مددجو.

-2 خصوصیات و ماهیت مشکل.

-3 محل کار و میدان عمل، مکان و شعاع فعالیت مددکار.

- 4 چگونگی جمع‌آوری اطلاعات و حقایق درباره‌ی مددجو و مشکل.

-6 کیفیت و نحوه‌ی رابطه متقابل مددکار- مددجو.

  -7طول زمان فعالیت مددکاری.

  -8نقشهای مورد انتظار از مددکار اجتماعی که در مقابل مراجعین ایفا می‌کند.

 

گمان بر این است که اگرتعاریفی از مددکاری فردی، مددجو، و مشکل گفته شود امکان درک بهتر هر روش مقدور خواهد بود.

ویژگیهای شخصی مورد نیاز جهت انجام حرفه مددکاری اجتماعی:  

تمایل به انجام دادن کار خیر و داشتن حس نوع دوستی.

داشتن علم و آگاه بودن به حوزه‌ی مددکاری اجتماعی و رفتارهای اجتماعی و در کل جامعه‌شناسی و روانشناسی.

آگاه بودن به نقاط ضعف و قوت خود و دخالت ندادن آنها در کار حرفه‌ای.

پایبند بودن به اصول حرفه‌ای.

داشتن حس مسئولیت‌پذیری در مقابل کار و مراجعان خود.

داشتن قدرت برنامه‌ریزی.

توان مدیریت.

صداقت.

توانایی ایجاد رابطه با افراد، گروهها و جامعه.

رازدار بودن.

برخورد محبت‌آمیز مددکار اجتماعی با مددجو.

آگاه بودن و شناخت گروههای هدف.

آگاهی از آداب و رسوم فرهنگ جامعه‌ای که مددکار اجتماعی در آنجا کار می‌کند.

عدم پیشداوری.

توانایی کنترل احساسات مثبت و منفی خود.

**

نقش و وظایف مددکار اجتماعی در مراکز توانبخشی ذهنی:

-1 تشکیل پرونده از مشخصات کامل مددجو و ذکر خصوصیات ضروری رفتاری، ذهنی، روحی، عادات سلامتی و سایر موارد

  -2اقدامات لازم برای صدور شناسنامه‌ی توانخواهانی که فاقد شناسنامه هستند.

-3 پیگیری لازم در خصوص عکس‎دار شدن شناسنامه‌ی دختران.

-4 اقدامات لازم در خصوص صدور کارت ملی هوشمند.

-5 پیگیری درمان، کارهای مربوط به مددجو و خانواده و تهیه دارو و ملزومات بهداشتی.

-6 ارتباط با دادگستری در خصوص پذیرش یا ترخیص دختران و نیز پیگیری مسائل قیمومیت و حقوقی توانخواه.

-7 در زمان پذیرش توانخواه معرفی وی به تیم توانبخشی (کاردرمانگر، گفتار درمانی، روانشناسی و...) در خصوص بررسی و ارزیابی اولیه‌ی وضعیت جسمی و روانی و ذهنی وی صورت می‌پذیرد و پس از تایید توسط تیم توانبخشی پذیرش از واحد مددکاری پیگیری می‌شود.

-8 مصاحبه با خانواده توانخواه، در صورت بروز مشکلات بین توانخواه و خانواده به همراه آنها جهت دریافت مشاوره به روان‌شناس مؤسسه مراجعه می‌شود تا در خصوص بهتر شدن وضعیت وی و چگونگی ارتباط خانواده با توانخواه پیگیری‌های لازم صورت پذیرد.  

9- پیگیری در خصوص ارزیابی 6 ماهه وضعیت جسمی روانی و ذهنی... از واحدهای توانبخشی از این واحد پیگیری می‌شود.  

-10 بازدید منزل و بررسی وضعیت اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی خانواده دختران و در صورت تشخیص نیازمند بودن خانواده آنها مساعدت به خانواده توانخواه از این واحد پیگیری می‌شود.

-11 اقدامات در خصوص  شناسایی خانواده‌ی دختران مجهول‌‎الهویه.

-12 برقراری ارتباط تلفنی دختران با خانواده‌هایشان از این واحد پیگیری می‌شود.  

-13 اقدامات در خصوص ملاقات دختران جهت دیدار با نزدیکانشان که در مراکز بهزیستی و زندان می‌باشند.

-14 اقدامات در خصوص ملاقات و مرخصی دختران توسط خانواده آنها از واحد مددکاری پیگیری می‌شود.

-15 حمایت از مددجو، خانواده و گسترش ارتباط مددجو با خانواده از طریق مشاهده، مصاحبه، بازدید منزل و مراجعه به نهادهای مختلف به‌خصوص اداره‌ی سرپرستی و کمک در تعیین قیم مناسب برای مددجویان بی‌سرپرست و بدسرپرست.

-16 شهریه ماهیانه بر اساس بازدیدها و مصاحبه‌های صورت پذیرفته با خانواده دختران تنظیم می‌شود و پس از تایید توسط مدیرعامل به واحد حسابداری اعلام می‌شود.

  -17در خصوص پرداخت شهریه‌ی ماهیانه‌ی دختران توسط خانواده‌هایشان پیگیری از واحد مددکاری صورت می‌پذیرد.

-18 ارتباط با بهزیستی در خصوص پیگیری‌های لازم جهت دریافت یارانه‌ی سازمان بهزیستی و ارسال لیست مربوطه و لیست‌های درخواستی سازمان.  

  -19صدور مجوز اردوهای خارج از شهر و استان توسط این واحد از سازمان بهزیستی پیگیری می‌شود.

-20 اقدامات لازم در خصوص صدور کمیسیون پزشکی توانخواه از سازمان بهزیستی از این واحد پیگیری می‌شود.

 -21 پیگیری مسائل تحصیلی دختران از جمله: اقدامات در خصوص سنجش تحصیلی و ثبت نام دختران در مدارس و نیز پیگیری وضعیت تحصیلی دختران در مدرسه.

-22 پیگیری در خصوص پرداخت هزینه سرویس دختران دانش‌آموز  از این واحد اقدام و به مدراس تحویل داده می‌شود.

-23 اقدامات در خصوص پرداخت حقوق ماهیانه دختران که مسئولیت اموری را در خوابگاه به عهده گرفته‌اند، پیگیری می‌شود.

-24 ثبت خصوصیات مددجو و خانواده و اقدامات صورت پرفت در پرونده توانخواه.

 

در انتها باید گفت مددکار اجتماعی بعنوان رابط و تسهیلگر بین مددجو، خانواده، جامعه و نهادهای مرتبط با امور توانخواهان از جمله: اداره‌ی سرپرستی بهزیستی، دادگستری، ثبت احوال، بیمه و مدارس و... می‌باشد و با علم و آگاهی به قوانین تعیین شده‌ی مراکز از سوی سازمان بهزیستی، ظرفیت‌ها و امکانات موجود به کشف و تقویت استعدادها و توانمندی‌های عزیزان پرداخته و شرایط بهتر زیستن آنها را فراهم می‌‎کند.

 

به انتخاب همکاران واحد مددکاری همدم

 

...........................................

فهرست منابع وماخذ

در تهیه مطالب حاضر به این منابع مراجعه و نگاه شده است:

1- سید حسن، موسوی چلک، مددکاری اجتماعی کار با فرد2(فرد و خانواده)، انتشارات شلاک، تهران سال 1390 

حمیدرضا، کریمی درمنی و سید سعید، آقایی، مددکاری اجتماعی کار با فرد (1) انتشارات دانشکده ، تهران سال 84 ص 1و4و5و13و21و42و61

2- کریمی در منی، حمید رضا، مددکاری اجتماعی کار با فرد (2) انتشارات دانشکده ، تهران ، سال 84 و 85 ص 76و119

3- آقایی، سید سعید، مبانی مددکاری اجتماعی، انتشارات دانشکده ، تهران ، 83 ص 9و24و35

4- سیدحسن، موسوی چلک، مددکاری اجتماعی1 (کار با فرد)- انتشارات سمت، تهران، سال 1383

5-  خاکساری، محمد حسن،مفاهیم مددکاری اجتماعی با تکیه بر مددکاری فردی، انتشارات دفتر آموزش و پژوهش سازمان بهزیستی کشور، تهران سال 1371